(της Φωτεινής Βελέντζα – Κουϊμιτζή)

Θερμές ευχαριστίες στον Δρα Χαράλαμπο Γ. Χοτζάκογλου, βυζαντινολόγο, Διευθυντή Βήματος Θρησκειών και Πολιτισμών της Ιεράς Μονής Κύκκου, για το βιβλίο του “Τα θρησκευτικά μνημεία στην τουρκοκρατούμενη Κύπρο. Όψεις και πράξεις μιας συνεχιζόμενης καταστροφής” των εκδόσεων της Ιεράς Μονής Κύκκου και το φωτογραφικό υλικό, στο οποίο στηρίχθηκε το ακόλουθο άρθρο.

Εισαγωγή

Το 1974 η Τουρκία κατέλαβε το βόρειο τμήμα της Κύπρου. Πλήθος γηγενών σκοτώθηκαν, κακοποιήθηκαν και ξεριζώθηκαν από τις πατρογονικές τους εστίες τις οποίες κατέλαβαν έποικοι, φερμένοι από την Ανατολία της Τουρκίας. Η ελληνική γλώσσα σίγησε και οι Εκκλησίες καταστράφηκαν ή έγιναν τζαμιά αφού ακρωτηριάσθηκαν από πολύτιμα έργα τέχνης αιώνων για να ξεπουληθούν παράνομα στις διεθνείς αγορές τέχνης.

Η τουρκική πλευρά απέκρυψε την έκθεση της UNESCO του 1975 για την κατάσταση των μνημείων. Καταγραφή έγινε μόνο το 1989 από το Συμβούλιο της Ευρώπης, ενώ είχε προηγηθεί καταδίκη της πολιτιστικής καταστροφής από το Ευρωκοινοβούλιο και την EUROPA NOSTRA (πανευρωπαϊκό οργανισμό για την Πολιτιστική Κληρονομιά). Η Τουρκία παραβιάζοντας κάθε σχετική διεθνή Σύμβαση και Συνθήκη, που έχει και η ίδια υποκριτικά συνυπογράψει, συνεχίζει το καταστροφικό της έργο.

Το 2003, το τουρκικό κατοχικό καθεστώς επέτρεψε για πρώτη φορά ελεγχόμενη είσοδο στα κατεχόμενα. Τότε κατέστη δυνατή η αυτοψία των μνημείων και η εκπόνηση της μελέτης του κυρίου Χοτζάκογλου, “Τα θρησκευτικά μνημεία στην τουρκοκρατούμενη Κύπρο. Όψεις και πράξεις μιας συνεχιζόμενης καταστροφής”. Μία σύνοψη των διαπιστώσεων της μελέτης, παρουσιάζεται στη συνέχεια.

1. Διαχείριση των μνημείων από το κατοχικό καθεστώς

Η μελέτη κατέγραψε περίπου 500 χριστιανικούς ναούς κυρίως της Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας της Κύπρου και ελάχιστους του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, της Αρχιεπισκοπής Σινά και άλλων Εκκλησιών (Μαρωνιτών/Καθολική/Αρμενική/Αγγλικανική). Απροσπέλαστες παρέμειναν 50 εκκλησίες εντός στρατιωτικών περιοχών.

Κατά παράβαση του συνταγματικά αναπαλλοτρίωτου της Εκκλησιαστικής περιουσίας, η δικαιοδοσία των ναών μεταφέρθηκε στο μουσουλμανικό ίδρυμα Εφκάφ. Ένας προτεσταντικός ναός (Αγ.Ανδρέας Κερύνειας) και κάποιοι μαρωνιτικοί διατηρήθηκαν προσχηματικά σε λειτουργία, προς επίδειξη δήθεν άσκησης θρησκευτικής ελευθερίας, ενώ για τους ίδιους ναούς, συντήρηση, αξιοποίηση περιουσιών, θρησκευτικές δραστηριότητες και κλήρος, παρακωλύονται και ελέγχονται από κατοχικό στρατό και αστυνομία. Καθίδρυση νέων χριστιανικών ναών απαγορεύεται.

Το παράνομο καθεστώς εκτελεί πρόγραμμα εξάλειψης των απτών μαρτυριών του ελληνοχριστιανικού χαρακτήρα των κατεχόμενων περιοχών και τουρκοποιεί τα ελληνικά τοπωνύμια (παραβιάζοντας σχετικά ψηφίσματα του ΟΗΕ), ώστε να σβησθούν τα ερείσματα της πολιτιστικής και ιστορικής ταυτότητας που τεκμηριώνουν τις διεκδικήσεις των νόμιμων κατόχων.

2. Τρόποι αλλοίωσης των μνημείων

2.1 Καταστροφές και κατεδαφίσεις

Πλήθος μεσαιωνικών ναών και παρεκκλησίων (Άγ.Ανδρόνικος Κυθρέας, Άγ.Δημήτριος Κάτω Δίκωμου, Αρχάγγελος Λεοναρίσσου κλπ.) κατεδαφίσθηκαν ολικά ή μερικά. Στο καθολικό της μονής Παναγίας Αυγασίδας στη Μηλιά Αμμοχώστου του 14^ουαιώνα, πριν κατεδαφιστεί, αποσπάσθηκαν μοναδικές τοιχογραφίες του Παντοκράτορα από τον τρούλο. Στα κελιά της μονής στεγάσθηκαν αιγοπρόβατα. Αποκορύφωμα των βανδαλισμών, πρωτόγνωρων σε ευρωπαϊκό έδαφος, αποτελεί η σύληση τάφων και ισοπέδωση κοιμητηρίων. Αρχαιολογικές θέσεις επίσης έχουν καταστραφεί σκόπιμα (Βρυσί Αγ.Επίκτητο Κερύνειας, Απόστολος Ανδρέας-Κάστρος Οβγόρου, δάσος Βάλεια κλπ.)

2.2 Μετατροπή σε οθωμανικά τεμένη

Η κοινή αυτή πρακτική των οθωμανών εφαρμόσθηκε στην Κύπρο από το 1571 όταν κατέλαβαν το νησί. Σε διάστημα τριών αιώνων κατοχής χτίσθηκαν εξαρχής λιγότερα από είκοσι τζαμιά, καθώς στις μεγαλύτερες πόλεις (Λευκωσία/Αμμόχωστο/Λάρνακα/Λεμεσό/ Κερύνεια) τα κεντρικά τζαμιά εγκαταστάθηκαν σε χριστιανικούς ναούς. Ομοίως, μετά την εισβολή του 1974, περί τους 77 κεντρικούς χριστιανικούς ναούς, αφού συλήθηκαν τα κινητά λειτουργικά τους σκεύη, καλύφθηκαν ή αποσπάσθηκαν τοιχογραφίες, κατασκευάσθηκε κόγχη μιχράμπ και προστέθηκε μιναρές ή τοποθετήθηκαν μεγάφωνα στα καμπαναριά, μετατράπηκαν σε τζαμιά (π.χ. Άγ.Λουκάς Επτακώμης, Αρχάγγελος Μιχαήλ Πατρικίου, Άγ.Μάμμας Βιτσάδας κλπ.).

Νεόδμητα τζαμιά αραβικής αρχιτεκτονικής, νεοείσακτης στο νησί, είναι κατασκευές αραβικών επιχειρήσεων, που αλλοιώνουν περαιτέρω το ιστορικό αρχιτεκτονικό περιβάλλον, προσθέτουν τεχνητά «τεκμήρια» αραβικού/μουσουλμανικού χαρακτήρα και εξυπηρετούν άδηλες γεωπολιτικές στοχεύσεις της Τουρκίας. Η Κυπριακή Δημοκρατία υπηρετώντας εκ διαμέτρου αντίθετη πολιτική, ανακαινίζει υφιστάμενα τζαμιά.

2.3 Τουρκικές στρατιωτικές χρήσεις

Τέσσερα μοναστικά συγκροτήματα καταλήφθηκαν από τουρκικά στρατόπεδα (Αχειροποιήτου Κερύνειας, Αγ.Ιωάννου Χρυσοστόμου Κουτζοβέντη, Αγ.Παντελεήμονος Μύρτου και Μαρωνιτικής Παναγίας). Σε 37 ναούς στεγάσθηκαν στρατώνες και στρατιωτικό νοσοκομείο. Ο τουρκικός στρατός και συνεργαζόμενοι αρχαιοκάπηλοι, πριόνισαν τόννους ξυλόγπυπτων εικονοστασίων, εξαφάνισαν φορητές εικόνες και ιερά κειμήλια και βοήθησαν στον «κανιβαλισμό» τοιχογραφιών.

2.4 Στάβλοι και αποθήκες

Ναοί φιλοξένησαν στάβλους αλόγων, βουστάσια, μαντριά αιγοπροβάτων και ορνιθώνες(Αγ.Παρασκευή Ταύρου, Αγ.Λουκάς Κώμης, Αγ.Ιωάννης Ριζοκάρπασου κλπ.) όπως και αποθήκες ζωοτροφών, σιταποθήκες και αχυρώνες (Αγ.Ειρήνη Μόρφου, Αγ.Ανδρόνικος Λεονάρισσου, Αγ.Γεώργιος Άσκειας κλπ.). Πρόκειται για πρακτικές ανίερης βεβήλωσης, συμβατές ωστόσο με τα μορφωτικά/πολιτισμικά χαρακτηριστικά των εποίκων.

2.5 Πωλήσεις και εκμισθώσεις

Ναοί και κοιμητήρια διατίθενται σε ιδιώτες, Τούρκους και δυτικοευρωπαίους, προς πώληση ή ενοικίαση για επαγγελματική χρήση. Η ύπουλη αυτή πρακτική περιπλέκει εσκεμμένα το καθεστώς νομής και κατοχής των μνημείων. Με τη δημιουργία παρένθετων δικαιωμάτων και προσεταιρισμό δυτικών συνιδιοκτητών-συμμάχων στην κατοχύρωση της παράνομης κατοχής των μνημείων, αφ’ενός καθίσταται δυσχερέστερη η διεκδίκησή τους από τους φυσικούς ιδιοκτήτες και αφ’ετέρου το κατοχικό καθεστώς αντλεί έμμεσα διεθνή υποστήριξη και νομιμοποίηση. Ενδεικτικές χρήσεις περιλαμβάνουν, νυχτερινά κέντρα (Αγ.Φραγκίσκος Αμμοχώστου), ξενοδοχεία (Αγ.Αναστασία Λαπήθου), εργαστήρια (ξυλουργείο-Αγ.Ανδρόνικος Λευκωσίας), συνεργεία αυτοκινήτων (Αγ.Μαρίνα Λουρουκίνας), επισκευαστήριο απορριματοφόρων (Παναγία Μόρφου), χαμάμ, ως νεκροτομείο (παρεκκλήσιο Χρυσοσώτηρος Μόρφου) κλπ.

Ειδικά η χρήση των μνημείων από δυτικούς, για δραστηριότητες πολιτιστικού χαρακτήρα, συνιστά συνειδητή σύμπραξη στην «αποκάθαρση» της δήωσης των μνημείων, για απενοχοποίηση των εισβολέων, ομαλοποίηση της κατάστασης και τελικά de facto νομιμοποίηση του παράνομου καθεστώτος. Ενδεικτικά αναφέρονται, βρετανικό εργαστήριο ζωγραφικής (Παναγία Χρυσοτριμμιθιώτισσα), θεατρική σκηνή «Πανεπιστημίου Ανατολικής Μεσογείου» (Αγ.Γεώργιος Εξορινού), μουσειακοί χώροι (Αρχάγγελος Μιχαήλ Κερύνειας, Αγ.Αικατερίνη Λευκωσίας κλπ.).

2.6 Αρχαιοκαπηλία και καταστροφές

Παράνομο κατοχικό καθεστώς, τουρκικός στρατός, λαθρανασκαφείς, μη εξουσιοδοτημένα ιδρύματα, συμμορίες Τούρκων αρχαιοκαπήλων και διεθνείς οργανισμοί ή μέλη τους, σε συνεργασία ανά περίπτωση, έχουν προβεί σε παράνομες ανασκαφές (π.χ. Σαλαμίνας του Πανεπιστημίου Άγκυρας) και κλοπές αρχαιοτήτων από ξένες αρχαιολογικές αποστολές, μουσεία, δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές (Χατζηπροδρόμου, Λοϊζίδου κλπ.). Μαζί με τα βυζαντινά-μεσαιωνικά έργα τέχνης, χειρόγραφα, εκκλησιαστικά σκεύη, αποτοιχισμένες αγιογραφίες και ψηφιδωτά που φυγαδεύθηκαν, συγκροτούν μοναδικό σκάνδαλο πολιτισμικής λεηλασίας στη (σύγχρονη) Ευρώπη, ως προς τον όγκο (15.000-20.000 αντιμείμενα), το χρονολογικό τους εύρος 9.000 ετών και ως προς την ιστορική και καλλιτεχνική αξία των έργων. Σποραδικά, εμφανίζονται κάποια από τα κλεμμένα, σε διεθνείς οίκους δημοπρασιών, ιδιωτικές συλλογές και μουσεία, όπου εκβάλλουν μέσω κυκλωμάτων αρχαιοκαπήλων.

2.7 Ενδεικτικά βεβηλωμένα μνημεία

Από το πλήθος των μνημείων που λεηλατήθηκαν, σπαράγματα τοιχογραφιών και ψηφιδωτών εντοπίσθηκαν στο Μόναχο, στην οικία του Τούρκου πρωταγωνιστή-αρχαιοκάπηλου Aydin Dikmen (Αϋντίν Ντικμέν), στις ΗΠΑ στην αρχαιοπώλη Peg Goldberg, και στην Ολλανδία. Κάποια από αυτά, με αγορές, αστυνομική συνδρομή, διαπραγματεύσεις και δικαστικούς αγώνες δεκαετιών, επαναπατρίσθηκαν. Η πλειοψηφία τους διασκορπίστηκε μέσα από τα σκοτεινά κανάλια αρχαιοκαπηλίας ως τις νομιμοφανείς διεθνείς συλλογές. Το 1997, στην κατοχή του Dikmen βρέθηκαν σπαράγματα από τις ακόλουθες εκκλησίες:

Την Παλαιοχριστιανική Παναγία Κανακαριά στη Λυθράγκωμη του 6^ουαιώνα. Στη διαδικασία αποτοιχισμού ψηφιδωτών και τοιχογραφιών μεγάλο τμήμα τους καταστράφηκε. Από τον Όσιο Ευφημιανό στη Λύση, μικρό ναό του 13^ουαιώνα εντός στρατιωτικής περιοχής, αποσπάσθηκαν τοιχογραφίες του τρούλου και της αψίδος, με συνεργασία Dikmen, τουρκικού στρατού, Ρουμάνων εκπαιδευμένων στο Ινστιτούτο Dorner (Ντόρνερ) του Μονάχου και της φινλανδικής ειρηνευτικής δύναμης του ΟΗΕ. Από το Μόναχο, η αρχαιοκαπηλική σκυτάλη έφθασε στο Βυζαντινολογικό Κέντρο Μελετών Dumbarton Oaks της Ουάσιγκτον και στο ίδρυμα Menil Foundation στο Τέξας. Το ίδρυμα πρότεινε στην Εκκλησία της Κύπρου διαπραγμάτευση, η οποία κατέληξε στην παρακράτηση των έργων πριν τον επαναπατρισμό τους, ως το 2012 για έκθεση στο Χιούστον. Από την Αγία Σολομονή του 10^ουαιώνα και τον Άγιο Νικόλαο στο Κώμα του Γιαλού πριονίσθηκαν προτομές αγίων εξαιρετικής μεσοβυζαντινής τέχνης. Από την Παναγία Περγαμηνιώτισσα Ακανθούς, με το σπάνιο εικονογραφικό πρόγραμμα από τη ζωή της Θεοτόκου (11^ου-12^ουαιώνα) αφαιρέθηκε το ξυλόγλυπτο τέμπλο, «αποκεφαλίσθηκαν» μορφές αγίων και καταστράφηκε σπάνιο υλικό μελέτης της βυζαντινής τέχνης. Από τον Άγιο Γεώργιο στο Καλό Χωριό Καπούτι (15^ουαιώνα), αποσπάσθηκαν τοιχογραφίες και ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί. Από τη μονή της Παναγίας Αψινθιώτισσας Σιχαριού δικαιοδοσίας Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, λεηλατήθηκαν τοιχογραφίες του 12^ουαιώνα, όπως η ολόσωμη αγιογραφία του Αγίου Ιγνατίου. Από τον Αντιφωνητή της Καλογραίας, που ιστορήθηκε το 1300 και 1500, οι μνημειακές τοιχογραφίες της Δευτέρας Παρουσίας και της Ρίζας του Ιεσσαί με τη γενεαλογία του Ιησού, κατασπαράχθηκαν. 60 σπαράγματα επέστρεψαν στην Κύπρο μέσω Ολλανδού κλεπταποδόχου. Πολύτιμες φορητές εικόνες πουλήθηκαν σε Ρόττερνταμ και Λονδίνο.

Πλήθος τοιχογραφιών αγνοούνται, όπως του Αγίου Αρτέμωνα Αφάντειας που μετατράπηκε σε αχυρώνα και όπου η μαρμάρινη σαρκοφάγος βρέθηκε κενή. Ομοίως του Αγίου Φίλωνα Αγριδίων Ριζοκαρπάσου (12^ου-13^ουαιώνα) και Αγίου Φωτίου Αιγιαλούσας, όπου η σπάνια τοιχογραφία συλλειτουργίας των Τριών Ιεραρχών αντικαταστάθηκε από τουρκικά υβριστικά γκράφιτι.

Η απουσία πλήρους φωτογραφικού αρχείου προγενέστερου του 1974 καθιστά ανέφικτη την ακριβή καταγραφή των καταστροφών.

Συμπεράσματα

Συνοψίζοντας, το παράνομο τουρκικό καθεστώς εκθεμελίωσε την πληθυσμιακή, δημογραφική και πολιτισμική σύνθεση του τόπου και εξακολουθεί επί μισό αιώνα να παραβιάζει τα στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα ελευθερίας και ανεξιθρησκείας και τον σεβασμό της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η βέβηλη και διαλυτική διαχείριση των θρησκευτικών/πολιτισμικών μνημείων περιλαμβάνει, ερείπωση, κατεδαφίσεις, μετατροπές σε τζαμιά, στρατιωτικές εγκαταστάσεις, στάβλισμα ζώων, πωλήσεις/ενοικιάσεις ιδιωτικών χρήσεων, αρχαιοκαπηλία, τυμβωρυχία και παράνομες ανασκαφέςκαι εμπορευματοποίηση των πολιτιστικών θησαυρών, όλα οργανωμένα και εκτελεσμένα από το καθεστώς, τις στρατιωτικές δυνάμεις και κάθε πρόθυμο δυτικό συνεργό.

Το οργανωμένο αυτό σχέδιο πολυεπίπεδου αφελληνισμού των κατεχόμενων δεν αποσκοπεί παρά στη σταδιακή διεθνή νομιμοποίηση του παράνομου τουρκικού καθεστώτος.

***

Εικόνες λεηλατημένων σπαραγμάτων τοιχογραφίας και ψηφιδωτού που επαναπατρίσθηκαν.

***

Ενδεικτική εικονογραφία από το βιβλίο του Δρος Χαράλαμπου Χοτζάκογλου “Τα θρησκευτικά μνημεία στην τουρκοκρατούμενη Κύπρο. Όψεις και πράξεις μιας συνεχιζόμενης καταστροφής.” Σε περίπτωση άλλων πηγών, αυτές αναφέρονται.

***

Βιβλιογραφία – Δικτυογραφία

Ηλιάδης Ι. 2013. «Επαναπατρισθέντες θησαυροί από το Μόναχο», στον ιστότοπο: https://www.archaiologia.gr/print-article/?print=62696

Καντζίνος Ε. 2019. «Καταστροφή μνημείων στην κατεχόμενη Κύπρο – Ο βιασμός της βόρειας Κύπρου από το 1974 έως σήμερα», στον ιστότοπο: https://www.youtube.com/watch?v=6QqgGM90Ji4

Χοτζάκογλου Χ. 2009. «Τα θρησκευτικά μνημεία στην τουρκοκρατούμενη Κύπρο. Όψεις και πράξεις μιας συνεχιζόμενης καταστροφής». Λευκωσία: Μουσείο της Ιεράς Μονής Κύκκου.

***