3η Ιουνίου 1941. Η Κάνδανος Αντιστέκεται, Καίγεται και Διδάσκει..
Στις 3 Ιουνίου 1941 οι γερμανοί κατακτητές κατέστρεψαν ολοσχερώς την Κάνδανο Χανίων, σε αντίποινα για την αντίσταση που πρόβαλαν οι κάτοικοί της κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης (20 -31 Μαΐου 1941). Πρόκειται για ένα ακόμη έγκλημα πολέμου των γερμανών στην Ελλάδα.
Εισαγωγή.
Η Κάνδανος ευρίσκεται στο κέντρο της επαρχίας Σελίνου, εντός λεκανοπέδιου, σε απόσταση 56 χλμ. νοτίως των Χανίων και το όνομα της προέρχεται από το αρχαίο «Καντανία», που σημαίνει «Πόλη της Νίκης». Άκμασε κατά τα Ρωμαϊκά και Βυζαντινά χρόνια και από εκεί ξεκίνησε η επανάσταση του 1866 κατά της οθωμανικής κυριαρχίας, υπέρ της Ένωσης με την Ελλάδα.
Κατά την Μάχη της Κρήτης οι εισβολείς επεδίωξαν να καταλάβουν τις στρατηγικές τοποθεσίες του νησιού. Από την Κάνδανο διήρχετο η μοναδική αμαξιτή οδός που συνέδεε τα Χανιά, στα βόρεια της Κρήτης με την Παλαιόχωρα, στα νότια. Οι γερμανοί εκτίμησαν ότι ο λιμένας Παλαιόχωρας αποτελούσε πιθανό σημείο απόβασης των συμμαχικών ενισχύσεων από τη Βόρεια Αφρική και επεδίωξαν να θέσουν τον λιμένα άμεσα υπό τον έλεγχό τους. Η κατάληψης της Κανδάνου ήταν αναγκαία για την εκπλήρωση αυτού του σκοπού. [1]
Η Αντίσταση (23-25 Μαΐου 1941).
α. Η προετοιμασία.
Ο Στρατιωτικός Διοικητής Σελίνου Συνταγματάρχης Σειραδάκης Χαράλαμπος έχοντας επίγνωση της επικειμένης κατάληψης της Κανδάνου συγκαλεί σύσκεψη την 22η Μαΐου 1941, προκειμένου να ενημερώσει τις Αρχές της Επαρχίας Σελίνου, όπως προκύπτει από την παρακάτω Πολεµική Αναφορά του, προς την Διεύθυνση Ιστορίας του Γενικού Επιτελείου Στρατού.[2]
«Θέλοντας να καταστήσω ενήµερους τους Αξιωµατικούς και Προύχοντας της Επαρχίας Σελίνου αφ΄ ενός µεν να των γνωρίσω τας προθέσεις µου αφ΄ ετέρου δε να καταστήσω εις αυτούς τας προθέσεις του εχθρού γνωστάς, περί καταλήψεως της Κανδάνου και επειδή προέβλεπα ότι η Κάνδανος εις μίαν άµυναν περί αυτήν θα καταστρέφετο από την αεροπορίαν και τα βαρέα όπλα του εχθρού, συνεκάλεσα την εσπέραν εκείνην της 22ης Μαΐου 1941 σύσκεψιν εις τον λόφον της Κανδάνου, έµπροσθεν του Δηµοτικού Σχολείου και παραπλεύρως του Ειρηνοδικείου, ανέλυσα την κατάστασιν, εγνώρισα την δύναµιν του προς Κάνδανον προελαύνοντος εχθρού και τας προθέσεις του να καταλάβη την Κάνδανον, παρακάλεσα τότε τους συγκεντρωθέντας να µε συνδράµουν να δόσωµεν την Μάχην της Τιµής διά την αντίστασιν του Σελίνου, έστω και διά την Ιστορίαν.
Εξεδήλωσα τους φόβους µου διά την καταστροφήν της Κανδάνου και τους ηρώτησα τί προτιµούν να δόσωµεν την µάχην εις τον ορεινόν όγκον του Κακοπέτρου, οπότε αποφεύγοµεν την καταστροφήν της Κανδάνου ή εις το Κανδανιώτικο Φαράγγι, που λόγω της φύσεως του εδάφους δι΄ολιγοτέρου αριθµού οπλοφόρων θα φέρωµε περισσότερα αποτελέσµατα και θα κάνωµεν εις τον εχθρόν από πολλάς κατευθύνσεις αντιπερισπασµούς, αλλά και το κυριώτερον λόγω του εδάφους θα µπορέσωµεν να κάµωµεν ευρυτάτην χρήσιν των κυνηγετικών µας όπλων;
Άπαντες άνευ ουδεµιάς εξαιρέσεως µου εδήλωσαν την απόφασίν των να κάµωµεν την τελευταίαν αντίστασιν εις το Κανδανιώτικο Φαράγγι και ότι αδιαφορούν διά την καταστροφήν της Κανδάνου. Και ήσαν προς τιµήν τους παρόντες την στιγµήν εκείνην οι πλείστοι Κανδανιώτες…..»
β. Η μορφολογία της τοποθεσίας αμύνης.
Το Κανδανιώτικο Φαράγγι στο οποίο απεφάσισαν να αμυνθούν οι Γενναίοι Κρητικοί ευρίσκεται βόρεια της Κανδάνου και καλύπτει έκταση 5 τετραγωνικών χλμ. Μέσα από αυτό διέρχεται επαρχιακή οδός, μήκους 6,5 χιλιομέτρων, που κατασκευάσθηκε μεταξύ 1920 και 1930. Το φυσικό ανάγλυφο αριστερά και δεξιά του επαρχιακού δρόμου έχει μέτριες και τοπικά έντονες κλίσεις, υπάρχουν δε σπήλαια και κοιλώματα σε όλο το μήκος της διαδρομής. Η κατασκευή του δρόμου ήταν δύσκολη, λόγω της μορφολογίας του εδάφους που επέβαλλε στους εργαζόμενους να αιωρούνται από σχοινιά στο κενό, προκειμένου να δημιουργήσουν κατ΄αρχάς το υπόβαθρο και στη συνέχεια την ανωδομή της οδού. Η τοποθεσία, λόγω μορφολογίας, παρέχει στον αμυνόμενο θέσεις μάχης που πληρούν τα προς τούτο αναγκαία κριτήρια (παρατήρηση, πεδίο και ευκολία βολής, κάλυψη, απόκρυψη κ.λπ)[2}.
γ. Διεξαγωγή της Μάχης.
Τα γεγονότα που ακολούθησαν κατά τις επόμενες ημέρες περιγράφει με λεπτομέρεια ο Ι.Γ. Γρηγορομιχελάκης (Επιτ. Λυκειάρχης) και αναδεικνύουν τον πατριωτικό οίστρο των Κρητών. [3]
«Από εκείνη τη στιγμή έφθανε το μήνυμα από σπίτι σε σπίτι, από γειτονιά σε γειτονιά και από χωριό σε χωριό, να τρέξουν για να αντισταθούν στους γερμανούς με ό,τι μέσο είχε ο καθένας: Μαλιχέρ, γκρα, δίκαννο, περίστροφο, μαχαίρι, αγροτικά εργαλεία κτλ. Όλοι προχωρούσαν προς τα Φλώρια γιατί είχε φτάσει η πληροφορία ότι έρχονται οι γερμανοί.
Είχαν γίνει και συγκρούσεις στα Κουλουκουθιανά, της Αγριμοκεφάλα και στα Μεσαύλια. Την 23η Μαΐου 1941 το πρωί φάνηκαν οι πρώτοι γερμανοί μοτοσικλετιστές, που μπήκαν από τον Άναβο στο Φαράγγι που έφτασαν μέχρι τον Πώρο της Καντάνου. Εκεί δέχτηκαν τους πρώτους πυροβολισμούς από τους αμυνόμενους και αναγκάστηκαν να οπισθοχωρήσουν και να επιστρέψουν στα Φλώρια. Εκεί πήραν, όπως εικάζεται, τις εντολές του Ανθυπολοχαγού Heller όλη η ομάδα των 20-22 ατόμων! Ίσως δεν πίστευσαν ότι μπορούσαν να τους επιτεθούν οι αστράτευτοι μαχητές. Σε λίγο όμως έφτασαν αρκετοί συντοπίτες μας από τα γύρω χωριά, αποφασισμένοι να εμποδίσουν τους γερμανούς να περάσουν στη Κάντανο.
Οι ντόπιοι είχαν πάρει την απόφαση του χρέους να μη μείνει ο κατακτητής στον τόπο μας, άλλωστε ήταν πρόκληση και τα όπλα που είχαν. Διηγούνται, οι επιζήσαντες, απερίγραπτες σκηνές της μάχης των Φλωρίων. Κανένας γερμανός δεν παραδόθηκε αλλ’ όλοι πολεμούσαν μέχρι την τελευταία στιγμή της ζωής των και η τελευταία τους ενέργεια ήταν να αχρηστεύσουν τα όπλα των, όταν προλάβαιναν. Όλοι οι γερμανοί ήταν νεκροί εκτός ένα ή δύο, που ξέφυγαν και επέστρεψαν στον Κακόπετρο, όπου ήταν οι άλλοι γερμανοί. Αυτοί έγιναν οι μαντατοφόροι των γεγονότων στα Φλώρια.
Οι συντοπίτες μας μοιράστηκαν το γερμανικό οπλισμό και ο πολυβολητής τραυματίας του Αλβανικού μετώπου λοχίας Κωστάκης Γεώργιος πήρε το πολυβόλο και το κινητό θυρέον (κλείστρο), που είχε βρει πεταμένο ο Φραγγιουδάκης Νικόλαος. Οι δικοί μας πήραν τους νεκρούς μας και τους πήγαν για ενταφιασμό: Τον Καστάκη Κυριάκο στον Ι.Ν. Αγίου Κων/νου Σπίνας, τον Βεστάκη Στέφανο στον Ι.Ν. Αγίου Αθανασίου Τζεβρεμιανών και τον Ποντικάκη Στέφανο στον Ι.Ν. των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ Δρυών. Οι τραυματίες (Γρηγορομιχελάκης Γεώργιος και Αναστασάκης Γεώργιος Ευαγγ) επιδέθηκαν πρόχειρα από το λοχία Κουκουτσάκη Μιχαήλ, οδηγήθηκαν στους γιατρούς που υπέδειξε ο Χαρ. Σειραδάκης αλλά κατόπιν αυτοπεριποιούνταν από φόβο, μήπως το μάθουν οι γερμανοί και μαζί μ’ αυτούς τουφεκίσουν και άλλους.
Την 24η Μαΐου 1941, μεγάλη γερμανική δύναμη προχώρησε για να καταλάβει την Κάντανο και να φτάσει στη Παλαιόχωρα. Στο δύσβατο όμως Φαράγγι εκεί τους περίμεναν οι ντόπιοι κρυμμένοι στους βράχους και εμπόδιζαν τη διέλευσή του. Εκεί χρησιμοποιήθηκε και το γερμανικό πολυβόλο και ο μακαρίτης Κωστάκης Γεώργιος έδειξε ανδρεία, λεβεντιά και αυτοθυσία. Εκεί ο παπάς Γρυφάκης Πολύκαρπος, ο παπάς Φραντζεσκάκης Στυλιανός και όλοι που συμμετείχαν στη μάχη του Φαραγγίου αναδείχθηκαν υπέροχοι και γι’ αυτούς θα γράψει αργότερα ο γερμανός στρατηγός Βίτμαν: «Στο δρόμο προς την Κάντανο κάναμε σκληρούς αγώνες με ομάδες αποθηριωμένων σκοπευτών».
Εκεί πολλοί οι νεκροί των Γερμανών και μεταξύ των τραυματιών και ο πρωτοπυγμάχος της Γερμανίας Smelling. Μετά τη μάχη στο Φαράγγι, την είσοδο στο κάμπο της Καντάνου και την προσέλευση νέων, πολλών γερμανικών δυνάμεων ήταν πλέον μάταια κάθε αντίσταση και πραγματική αυτοκτονία η άμυνα των συντοπιτών μας. Με το σούρουπο εγκατέλειψαν τις θέσεις των οι συντοπίτες μας και την επόμενη μέρα 25η Μαΐου 1941 οι γερμανοί έφτασαν στην Παλαιόχωρα με λίγες απώλειες από ελεύθερους σκοπευτές.»
Η Ολοσχερής Καταστροφή. (3 Ιουνίου 1941).
Ο Στρατηγός Student, αμέσως μετά την παράδοση της Κρήτης την 31 Μαΐου, εξέδωσε διαταγή για την άμεση έναρξη αντιποίνων κατά του τοπικού πληθυσμού, που περιελάμβαναν εκτελέσεις, λαφυραγωγίες, κάψιμο πόλεων και εξόντωση του ανδρικού πληθυσμού ολοκλήρων περιοχών.
Την 3η Ιουνίου 1941 μεγάλη γερμανική δύναμη εισέρχεται στην Κάνδανο. Μετά την γενική λεηλασία, την εκτέλεση ηλικιωμένων, όλα τα σπίτια, αποθήκες και καταστήματα του χωριού παραδόθηκαν στο πυρ και στη συνέχεια ανατινάχθηκαν µε δυναµίτιδα, καταστρέφοντας μεταξύ των άλλων και την πολύ πλούσια σοδειά ελαιολάδου εκείνης της χρονιάς. Κύρια επιδίωξη των Ναζί, όπως προκύπτει από τη µανία και τη λυσσαλέα δεινότητα των πράξεών τους, ήταν η Κάνδανος να σβήσει οριστικά από τον χάρτη.
Αποχωρώντας οι γερµανοί είχαν το απαράµιλλο θράσος ν΄ αφήσουν πίσω τους τρεις επιγραφές, γραµµένες στα ελληνικά και στα γερµανικά, µοναδικά µνηµεία σε όλη την Ευρώπη, για τους λόγους που προέβησαν σε αυτή τη θηριωδία. Δύο επιγραφές τοποθέτησαν στις εισόδους της Κανδάνου από Χανιά και Παλαιοχώρα. Την τρίτη, που είναι από µάρµαρο, τη µετέφεραν στην Κάνδανο το 1943, προορίζοντάς τη για ένα µνηµείο που προγραµµάτιζαν να κατασκευάσουν εκεί. Η πρώτη επιγραφή αναφέρει: «Διά την κτηνώδη δολοφονίαν Γερµανών αλεξιπτωτιστών, αλπινιστών και του µηχανικού από άνδρας, γυναίκας και παιδιά και παπάδες µαζύ και διότι ετόλµησαν να αντισταθούν κατά του µεγάλου Ράιχ κατεστράφη την 3-6-1941 η Κάνδανος εκ θεµελίων, διά να µην επαναοικοδοµηθεί πλέον ποτέ». Στη δεύτερη (ανορθόγραφη) επιγραφή διαβάζουµε: «Ως αντίποινον των από οπλισµένων πολιτών ανδρών και γυναικών εκ των όπισθεν δολοφονηθέντων Γερµανών στρατιωτών κατεστράφη η Κάνδανος», στη δε τρίτη επιγραφή αναφέρεται: «Εδώ υπήρχε η Κάνδανος – Κατεστράφη προς εξιλασµόν της δολοφονίας 25 Γερµανών στρατιωτικών».[2]
Να σημειωθεί ότι οι επιγραφές αυτές αφίστανται της αλήθειας, διότι οι γερμανοί εισβολείς δεν δολοφονήθησαν όπως αναφέρεται, αλλά εφονεύθησαν κατά την διάρκεια της μάχης στο Φαράγγι της Κανδάνου, από τους αμυνόμενος, που υπεράσπιζαν τον τόπο τους.
Στο παρακάτω βίντεο οι Κανδανιώτες περιγράφουν πως βίωσαν την καταστροφή της Κανδάνου και την μετέπειτα ζωή τους που σημαδεύτηκε από αυτήν.
*
Η Σημασία της Αντίστασης και της Θυσίας της Κανδάνου.
Στη συνέχεια της παραπάνω αναφοράς του προς την Διεύθυνση Ιστορίας του Γενικού Επιτελείου Στρατού ο αείμνηστος επικεφαλής Συνταγματάρχης Σειραδάκης Χαράλαμπος αναφέρεται στο μήνυμα που εξέπεμψε η Αντίσταση και η Θυσία της Κανδάνου:
«Για µένα θα παραµείνη πάντοτε η Μεγάλη Τιµή πως απλώς ετύγχανα Διοικητής των γενναίων εκείνων που µε τον ηρωισµόν των µε εβοήθησαν και εκάµαµε την µάχην της Κανδάνου.
Το ότι συνεπεία των ενεργειών μου εκείνων κατεστράφη η Κάνδανος έχω την συνείδησιν μου ήρεμον, διότι της τοιαύτης καταστροφής την άδειαν μου την έδοσαν οι γενναίοι και οι υπερήφανοι εκείνοι συνεπαρχιώται μου και ιδιατέρως οι ιπποτικοί πατριώται κάτοικοι της Κανδάνου διά της αποφάσεως εκείνης κατά το ιστορικόν Συμβούλιον της εσπέρας της 22ας Μαϊου 1941 εις το Σεράγιο της Κανδάνου “Να πολεμήσουμε προ της Καντάνου κι ας καταστραφή η ΚΑΝΤΑΝΟΣ”.
Ο αγών εκείνος του Σελίνου είναι μοναδικόν παράδειγμα μέχρι σήμερον εις την ιστορίαν, αγών πολιτών και μόνον πολιτών ανδρών και γυναικών, όπως ομολογούν και οι ίδιοι οι Γερμανοί εις τας διαταγάς των εις το Μνημείον που έστησαν εις τα Φλώρια, εις τα πλάκας και πινακίδας που έστησαν εις την Κάνδανον και τέλος εις το βιβλίον του ο Φλέσερ, εναντίον του τελειοτέρου εις οργάνωσιν και οπλισμόν στρατού του Κόσμου.
Είναι ο τελευταίος της εκπνεούσης τότε της ελευθερίας της Ελλάδος και της Ευρώπης αγών. Αλλά και η απαρχή της ανακτήσεώς της.
Είναι τέλος η εν συνεχεία ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΣ ήτις τόσον συνετέλεσε διά τον θριματισμόν του Άξονος εν Ευρώπη και όστις επί τοσούτον επετάχυνε το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου.
Νομίζω ότι κάθε τιμή και έπαινος ανήκει εις τους γενναίους εκείνους μαχητάς της ιστορικής αυτής μάχης που όλος ο κόσμος γνωρίζει ως “ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΑΝΔΑΝΟΥ”».
Κατά την Μάχη και την καταστροφή της Κανδάνου εφονεύθησαν ή εκτελέστηκαν συνολικά 23 άνδρες και γυναίκες. Αρκετά εκ των θυμάτων ήσαν υπέργηρα και η μετακίνηση τους αδύνατη. Ο Δήμος Κανδάνου-Σελίνου χαρακτηρίσθηκε ως Μαρτυρικός με το Π.Δ 399/1998 (Α΄ 277)
Επίλογος.
Η Κάνδανος, που το όνομα της προέρχεται από το αρχαίο «Καντανία» και σημαίνει «Πόλη της Νίκης» ενίκησεν για μίαν ακόμη φορά στην μακραίωνη ιστορία της. Αναγεννήθηκε από τις στάχτες της, «επαναοικοδοµήθηκε» και μέσα από τον απίστευτο μόχθο των κατοίκων της επούλωσε τις πληγές της, εκμηδενίζοντας τις σκοτεινές βουλές των καταστροφέων της . Βουλές, που αγνόησαν τις διαχρονικά πανανθρώπινες αξίες της Ελευθερίας, της Τιμής και της Αξιοπρέπειας, που γεννήθηκαν στον τόπο μας . Οι γενναίοι Κανδανιώτες, οι ηρωικοί Κρήτες, με τον Αγώνα τους υπεράσπισαν αυτές τις αξίες, σύμφωνα με τις από αιώνων παραδόσεις τους, αδιαφορώντας για το όποιο Τίμημα και δικαιώθηκαν από την Ιστορία επειδή….
…το Σκότος της Τυραννίας είναι Παροδικό,
ενώ το Φως της Ελευθερίας Παντοτινό.
(…Νυν της Σελήνης το μελάγχρωμα το ανίατο
Αιέν το χρυσοκύανο του Γαλαξία σελάγισμα…
(Δοξαστικό, Άξιον Εστί , Οδυσσέας Ελύτης))
***
*
*
Συλλογή-επεξεργασία ιστορικών στοιχείων : Ομάδα Σύνταξης ΣΣΕ77.
Πηγές:
[1] Wikipedia , Battle of Crete
[2] Το Άυλο Προστατευόμενο Αγαθό των Ιστορικών Τόπων ( Σόφης Ε. Παυλάκη, Δικηγόρου)
[3] Η καθιέρωση του Ολοκαυτώματος της Καντάνου ως τοπική εορτή
http://agonaskritis.gr
[4] Η Μηχανή του Χρόνου, Κάνδανος
[5] Μαρτυρικές Πόλεις της Ελλάδος https://www.dmko.gr/martyrikes-polis-2/martyrikes-polis/
[6] https://www.kreta-wiki.de/wiki/Kondomari
