Μουσικό όργανο – synthesizer Βυζαντινής Μουσικής, πολλαπλών δυνατοτήτων.

Του Δημητριάδη Παναγιώτη – Δημητρίου, Ηλεκτρονικού Μηχανικού MSc. PhD.

Γενικά

Ως είναι γνωστό, για την απόλυτη αντίληψη των τονιαίων διαστημάτων, αλλά και ως ακουστική αναφορά, υπάρχει πάντοτε παρόν σε κάθε μουσική δραστηριότητα και το κατάλληλο μουσικό όργανο, όπως π.χ. το πιάνο, στη Δυτικοευρωπαϊκή Μουσική, το οποίο αναπαράγει και εκτελεί πιστά τα τονιαία διαστήματα. Όσον αφορά στη Βυζαντινή Μουσική όμως, αυτή, αν και χρησιμοποιεί περισσότερες κλίμακες της μίας, στερείται τοιούτου μουσικού οργάνου, παρ’ όλες τις προσπάθειες που έγιναν κατά καιρούς εκ μέρους του Ορθοδόξου Οικουμενικού Πατριαρχείου, αλλά και επισήμων διδασκάλων της Βυζαντινής Μουσικής.

Εισαγωγή

Η ανάγκη κάποιας αντικειμενικής πηγής ακουσμάτων, βάσει της θεωρίας της Βυζαντινής Μουσικής, χωρίς υποκειμενισμό, δίδοντας τα σαφή τονιαία διαστήματα των διαφόρων κλιμάκων της, για τη μελέτη, τη διδασκαλία και την εκτέλεσή της, ήταν πάντοτε έκδηλη στους παραδοσιακούς και έμπειρους ιεροψάλτες. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκαν διάφορα όργανα, π.χ. το κανονάκι, η πανδουρία κλπ, χωρίς όμως ακόμη να καθιερωθεί επισήμως κάποιο μουσικό όργανο, βάσει της θεωρίας της Βυζαντινής Μουσικής για την υποστήριξή της. Αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος λοιπόν, ήταν και είναι, ο κάθε ψάλτης – εκτελεστής και ο κάθε μουσικοδιδάσκαλος να χειρίζεται – εκτελεί τη Βυζαντινή Μουσική, σύμφωνα με το κατά πόσο σωστά ή αξιόπιστα την έχει διδαχθεί από άλλον και την έχει αποτυπώσει στη μνήμη του, παραδοσιακά όμως, υπάρχοντος πάντοτε, θέλοντας και μη και του ανθρώπινου υποκειμενικού παράγοντος.

Από την εποχή του Βυζαντίου, θεωρητικοί συγγραφείς στα χειρόγραφά τους κάνουν αναφορά για χρήση μουσικών οργάνων ως πρότυπα για την διδασκαλία της ψαλτικής, με σχετικές αναπαραστάσεις, από τον 14ο αιώνα και έπειτα¹.

Το 1881, υπό του Οικουμενικού Πατριάρχου Ιωακείμ Γ΄ (1878 – 1884 και 1901 – 1912) συγκροτήθηκε η Μουσική Επιτροπή του Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως², απαρτιζομένη κυρίως από έγκριτους μουσικοδιδασκάλους, για τον τελικό προσδιορισμό και επιστημονικά τεκμηριωμένο των τονιαίων διαστημάτων των κλιμάκων της Παραδοσιακής Βυζαντινής Μουσικής³. Βάσει του προσδιορισμού αυτού λοιπόν, διδάσκεται στη θεωρία και εκτελείται στην πράξη η Βυζαντινή Μουσική έως και σήμερα. Υπό της ανωτέρω Επιτροπής, συγχρόνως, επενοήθει και κατάλληλο μουσικό όργανο το «Ψαλτήριον»⁴ (Εικ. 1), ή τιμής ένεκεν στον Πατριάρχη, το «Ιωακείμιο Ψαλτήριο»^,5,6, διότι όπως αναφέρει αυτολεξεί και η Επιτροπή:

« … οἱονδήποτε διδακτικόν σύστημα ἀφιέμενον εἰς μόνην τήν διὰ τῆς φωνῆς ἐκτέλεσιν, ἄνευ τῆς βοηθείας ὀργάνου τινός, ἤθελεν εἶναι ἄσκοπος ματαιοπονία∙ ἑπομένως ἐνόμισεν ἀπαραίτητον τοῦ λοιποῦ τὴν εἰσαγωγὴν καταλλήλου μουσικοῦὀργάνου ἒν τε τῇ μελέτῃ και τῇ διδασκαλίᾳ.»⁷.

Επίσης, με έξοδα του Πατριάρχου Κωνσταντίνου Ε΄ (1897-1901), το 1898, κατασκευάστηκε το «Κωνσταντίνειο ψαλτήριο»⁹. Αλλά και ο αείμνηστος μουσικοσυνθέτης και διδάσκαλος της Βυζαντινής Μουσικής Κωνσταντίνος Ψάχος, περί το 1922 – 1924 κατασκεύασε το «Παναρμόνιον»^10,11.

Ο δε εξέχων και διεθνώς αναγνωρισμένος μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, σε μία από τις τρείς σωζόμενες επιστολές του προς τον Κωνσταντίνο Ψάχο αναφέρει ότι:

«Εἶναι ἀπολύτως ἀναγκαῖον νὰ ἐπανέλθωμεν εἰς τὸ Βυζαντινὸν ὄργανον ὅπερ καὶ ἐν τῷ Παλατίῳ καὶ ἐν τῷ ἱπποδρομίῳ ἦτο ἐν χρήσει. Δι᾽ αὐτοῦ θὰ φωτισθῶμεν περὶ τοῦ ἀσφαλεστέρου τρόπου τῆς ἐκτελέσεως. Ἡ ἔῤῥυθμος ἀνάγνωσις τῶν Εὐαγγελίων καὶ ἀποστόλων καὶ τὸ χῦμα ψάλλειν εὐκόλως ἴσως ἐπιτυγχάνονται. Οὐχ᾽ οὕτως ὅμως ἔχει διὰ τὰ ἀργὰ καὶ μακρὰ μέλη, ὡς τὰ τῶν Χερουβικῶν καὶ Κοινωνικῶν! Δι᾽ αὐτὰ ἀπαιτεῖται ὄργανον πρὸς μελέτην ἰδίαν, κάθαρσιν, κατάλληλον ἁρμονικὴν συμφωνίαν, καὶ σύμπτυξιν.»¹²

Όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, έγιναν προσπάθειες να κατασκευαστεί ένα επίσημο μουσικό όργανο, ώστε, όπως το πιάνο στη Δυτικοευρωπαϊκή μουσική, έτσι και αυτό να υποστηρίζει τη θεωρία και την εκτέλεση της Βυζαντινής Μουσικής, σύμφωνα με τις αποφάσεις της Μουσικής Επιτροπής του Πατριαρχείου. Τούτο όμως δεν ευόδωσε, καθότι για την κατασκευή του, εκτός της τεχνολογίας και της γνώσης κατάλληλων μαθηματικών, εμπλέκεται, κατά βάση, η συγκεκριμένη πολύπλοκη μουσική δομή της Βυζαντινής Μουσικής, δηλαδή:

• οι οκτώ κλίμακες:

1. Φυσική Διατονική
2. Μαλακή Χρωματική
3. Σκληρή Χρωματική
4. Εναρμόνιος Κλίμακα του Τρίτου Ήχου
5. Εναρμόνιος Κλίμακα του Βαρέως Ήχου
6. Σπάθη (Χρόα)
7. Ζυγός (Χρόα)
8. Κλιτόν (Χρόα)

• με διάφορα διάτονα διαστήματα σε κάθε κλίμακα
• με εκτελέσεις, στις οποίες ενίοτε εμπλέκονται δύο ή και τρις κλίμακες, όπου συμβαίνει να εκτελούνται και αλλαγές κατά φθόγγο – νότα, ή και κατά γένος (Διατονικό, Χρωματικό και Εναρμόνιο).

Το μουσικό όργανο – synthesizer Βυζαντινής Μουσικής, πολλαπλών δυνατοτήτων

Σήμερα, με την αλματώδη ανάπτυξη των εφαρμογών της ηλεκτρονικής και στον τομέα software και hardware, σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε σχετικό πρωτότυπο ηλεκτρονικό μουσικό όργανο, υπό μορφή συνθεσάιζερ (synthesizer), με την επωνυμία «ΚΑΝΟΝΙΟΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ» (Φωτο 1). Το παρόν όργανο λοιπόν, βασικά, καλύπτει την ιδιομορφία της πολυπλοκότητας της Βυζαντινής Μουσικής, ικανοποιώντας έτσι, πλήρως, τις αποφάσεις της Πατριαρχικής Μουσικής Επιτροπής του 1883. Το ανωτέρω όργανο, δηλαδή, εκτελεί με μαθηματική ακρίβεια όλα τα τονιαία διαστήματα των κλιμάκων της Βυζαντινής Μουσικής, σύμφωνα με τις διατάξεις της εν λόγω Επιτροπής. Ως εκ τούτου, δύναται, πλέον, να εκτελεί επακριβώς όλα τα μουσικά κείμενα της Βυζαντινής Μουσικής, κλασικά και νέα. Το εν λόγω όργανο, επίσης, έχει κατοχυρωθεί και ως πνευματική ιδιοκτησία – πατέντα.

Σύντομη Περιγραφή

Το εν λόγω μουσικό όργανο είναι δομημένο κατά βάση σύμφωνα με αυτό της Μουσικής Επιτροπής, το «ΨΑΛΤΉΡΙΟΝ»¹³, δηλαδή περιλαμβάνει:

• Το Πληκτρολόγιο, το οποίο:
  • Έχει τη δυνατότητα να καλύπτει δύο Φυσικές Διατονικές κλίμακες, των 72 ηχομορίων η κάθε μία, ή άλλως μία Δίς Διαπασών Φυσική Διατονική κλίμακα, ή κατά το ευρωπαϊκό δύο οκτάβες, στο φάσμα της ανθρώπινης φωνής. (Στη Διατονική Κλίμακα των 72 ηχομορίων, επειδή η διαφορά δύο συνεχόμενων ηχομορίων είναι δυσδιάκριτη, ακουστικά, στο παρόν πληκτρολόγιο γίνεται η πρόσβαση και εκτέλεση κάθε δευτέρου ενδιάμεσου ηχομορίου, οπότε για κάθε Φυσική Διατονική κλίμακα χρησιμοποιούνται, αντί για 72 πλήκτρα, συνολικά 36).
  • Κάθε τρίτο πλήκτρο του συμπίπτει, δηλαδή αντιστοιχεί και σε μία νότα της Δυτικοευρωπαϊκής κλίμακος. Άξιον παρατηρήσεως είναι το εξαιρετικό γεγονός ότι, χωρίς να αλλοιώνεται η θεωρητική δομή των τονιαίων διαστημάτων της Μουσικής Επιτροπής, στο πληκτρολόγιο υπάρχουν πλήκτρα, (κάθε τρίτο, κατά σειράν, που συμπίπτουν/ενεργοποιούν και τις νότες των αντιστοίχων οκτάβων της Δυτικοευρωπαϊκής κλίμακος.
• Τον Ισοκράτη, ο οποίος αποτελείται από τα πλήκτρα, τα οποία καλύπτουν τους φθόγγους – νότες της Δίς Διαπασών κλίμακος.
• Το Μετρονόμο, ο οποίος δίδει το ρυθμό και τη χρονική αγωγή, στην εκτέλεση ή διδασκαλία ενός μαθήματος.
• Το Σύστημα άμεσης ανύψωσης ή υποβιβασμού ολόκληρης της κλίμακος του πληκτρολογίου, έως και πέντε (5) ημιτόνια των δώδεκα ηχομορίων.

Επιλέγοντας τον παρόντα σύνδεσμο (link) μπορείτε να ακούσετε το μουσικό όργανο σε πλήρη λειτουργία. Για καλύτερη ακουστική, βάλτε εξωτερική ενίσχυση – μεγάφωνα και απολαύστε εκτελέσεις κλασσικών μουσικών μαθημάτων – κομματιών της Βυζαντινής Μουσικής, ακριβώς, όπως τις θέλει η επίσημη Βυζαντινή Μουσική Παράδοση.
Εάν θέλετε, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε «Like», και εάν το θεωρείτε ότι αξίζει, πατήστε “Κοινοποίηση”.
Εάν το θεωρείτε δε άξιο λόγου να γράψετε κάποιο θετικό σχόλιο, θα ήταν ιδιαίτερη τιμή!!!

Χρήσεις

Το νέο αυτό μουσικό όργανο μπορεί να χρησιμεύσει ποικιλοτρόπως, όπως:

• Για τη μελέτη των τόνων και διδασκαλία της Βυζαντινής Μουσικής, αλλά και της Δυτικοευρωπαϊκής με μαθηματική ακρίβεια. Αυτό προσδίδει στο όργανο το εξαιρετικό πλεονέκτημα, να γίνεται άμεση αλληλοσυσχέτιση και αντίληψη της θέσης (pitch) των Βυζαντινών φθόγγων και των Ευρωπαϊκών νοτών μεταξύ τους σε κάθε οκτάβα.
• Για την εκτέλεση των μαθημάτων της Βυζαντινής Μουσικής αλλά και της Δυτικοευρωπαϊκής, άμεσα, χωρίς άλλες διαδικασίες – ρυθμίσεις, από τη στιγμή που τίθεται σε λειτουργία το όργανο.
• Για την σύνθεση μουσικών κειμένων, που να συμπεριλαμβάνουν κλίμακες Βυζαντινής και Ευρωπαϊκής μουσικής.
• Στη συνοδεία χορωδίας.
• Σε ορχήστρα, με τη συνύπαρξη και άλλων μουσικών οργάνων, για την εκτέλεση τόσο Βυζαντινών μελών, όσο και Ευρωπαϊκών, ή συγχρόνως και των δύο.
• Προσιτό ακόμη και σε κάθε ενδιαφερόμενο, χωρίς να απαιτείται ιδιαίτερη μουσική παιδία. (Χωρίς να υποβαθμίζεται η επιστημονική αξία του οργάνου).

Σχόλια

Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας σήμερα, δίδεται η ευκαιρία να αναδειχθεί σε όλο το μεγαλείο της η Βυζαντινή μουσική παράδοση, που έλκει άμεσα την καταγωγή της από την αρχαία Ελληνική. Ένα κομμάτι του Βυζαντινού πολιτισμού με επιστημονική και σύγχρονη τεχνολογική υποστήριξη, δύναται πλέον σήμερα να λάμψει σε όλο του το μεγαλείο, εκ νέου, παγκοσμίως και να φανεί ο πλούτος της ορθόδοξης μουσικής αρμονίας, που πριν από χιλιάδες χρόνια ανακάλυψαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι και απογείωσαν οι Βυζαντινοί.

***

Θεσσαλονίκη 2023.
Δημητριάδης Παναγιώτης Δημήτριος.
Ηλεκτρονικός Μηχανικός MSc. PhD.
Μεταδιδάκτωρ Διδάσκων στο Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδος, τμήμα Μηχανικών Πληροφορικής και Ηλεκτρονικών Συστημάτων.
Πτυχίο Βυζαντινής Μουσικής και Πτυχίο Διδασκάλων Βυζαντινής Μουσικής, της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης.
Διεύθ: Αγίας Σοφίας 47
54 631 Θεσσαλονίκη
ΕΛΛΑΔΑ
Τηλ. Στθ.: 2310 231780
Κιν.: 6946277262
E – mail: byzantinemusicinstrumental2023@gmail.com

***

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1 Th. Apostolopoulos, «Diagrams and “kanonia” as visual representations of musical instruments in the theory of psaltic art», Proceedings of The Fifth International Conference on Orthodox Church Music “Church Music and Icons: Windows to Heaven”, University of Eastern Finland, in Joensuu, Finland / p. 153 – 154.2013.

2 Μουσική Επιτροπή του Οικουμενικού Πατριαρχείου (1881), «Στοιχειώδης διδασκαλία της Εκκλησιαστικής Μουσικής – Εκπονηθείσα επί τη βάσει του ψαλτηρίου – Υπό της Μουσικής Επιτροπής του Οικουμενικού Πατριαρχείου – Εν έτει 1883», Εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου, εν Κωνσταντινουπόλει 1888, σ. 3.

3 Με τον όρο «Παραδοσιακή Βυζαντινή Μουσική», εδώ, εννοείται η Βυζαντινή Μουσική, όπως είχε επικρατήσει κατά το Βυζάντιο και έπειτα, όπως αναφέρει και η Επιτροπή, ό.π., σ.4 και 31.

4 Μουσική Επιτροπή, ό.π., σ.21

5Μουσική Επιτροπή, ό.π., σ. 21.

6 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ, πολιτισμός – τέχνες – διαχείριση ελεύθερου χρόνου, «Ελληνική Μουσική», ΚΕΝΤΡΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ, σ. 54, 2008.

7 Μουσική Επιτροπή, ό.π., σ. 21.

8 Μουσική Επιτροπή, ό.π., σ. 30.

9 ΜΑΡΩ Κ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, «Κ. Καραθεοδωρή, Κ. Ψάχος και η Βυζαντινή μουσική: Οι επιστολές του Καραθεοδωρή προς τον Ψάχο», Πάπυροι – Επιστημονικό Περιοδικό, Δέλτοι, τόμος 3, Θεσσαλονίκη 2014, σ. 105.

10 Αχιλλέας Χαλδαιάκης, «Το Παναρμόνιο του Κ. Α. Ψάχου», Βυζαντινομουσικολογική Ημερίδα, Αθήνα, ΜΕΓΑΡΟ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ – Αίθουσα Δ. Μητρόπουλου, 2016,σ.1.

11 Θωμάς Αποστολόπουλος, «Παρατηρήσεις περί Διδακτικής της ψαλτικής, οργανολογίας και θεωρίας διαστημάτων στο ‘Παναρμόνιον’ του Κ. Ψάχου», “The Psaltic Artasan Autonomous Science”, 1^st International Interdisciplinary Musicological Conference, Volos, Greece, 29 June – 3 Jυly 2014, σ. 110.

12 ΜΑΡΩ Κ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, ό.π., σ. 102.

13 Μουσική Επιτροπή, ό.π., σ. 21.