Ο Κορνήλιος Καστοριάδης για τη δημοκρατία.
Του Γιώργου Ν.Οικονόμου, Δρ Φιλοσοφίας
Μία παρουσίαση των θέσεων του σύγχρονου Έλληνα φιλόσοφου Κορνήλιου Καστοριάδη, για τις αρχές που πρέπει να διέπουν μία Δημοκρατία. Σχολιάζει ο Ευστράτιος Ουζούνογλου, Ταξχος (ε.α).
Το βιβλίο (Σ.Σ.: Η ελληνική ιδιαιτερότητα, τόμ. Β’- Η πόλις και οι νόμοι, Κριτική, Αθήνα, 2008), που περιλαμβάνει σεμινάρια του Κ. Καστοριάδη των ετών 1983-1984, αναφέρεται στην αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου-4ου αιώνα π.Χ. Αναδεικνύει τις βασικές αρχές και τα βασικά χαρακτηριστικά της με το γνωστό εύληπτο και κρυστάλλινο ύφος του συγγραφέα της «Φαντασιακής θέσμισης της Κοινωνίας».
Η (άμεση) Δημοκρατία δημιουργείται από τους αγώνες του Δήμου κατά των ανώτερων στρωμάτων, των ευγενών και γαιοκτημόνων. Οι αγώνες αυτοί χαρακτήρισαν μέχρι τέλος το πολίτευμα και επέτρεψαν την άμεση συμμετοχή όλων των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων, στο νομοθετικό έργο και στις άλλες μορφές εξουσίας. Άμεση συμμετοχή σημαίνει χωρίς αντιπροσώπους και κόμματα. Για πρώτη και μοναδική φορά στην ανθρώπινη ιστορία ο Δήμος είναι ο ουσιαστικός κυρίαρχος της Πόλεως, εξ ου και ο όρος «Δημοκρατία» (ο Δήμος κρατεί, κυριαρχεί).
Η κυριαρχία και η συμμετοχή επιτυγχάνεται με δύο θεσμούς: πρώτον, την «Εκκλησία του Δήμου» που επιτρέπει την άμεση παρουσία όλων των πολιτών στη νομοθετική και κυβερνητική εξουσία, και δεύτερον, την «κλήρωσιν», η οποία επιτρέπει την εναλλαγή στην εκτελεστική και τη δικαστική εξουσία. Η κλήρωση είναι η ειδοποιός διαφορά της Δημοκρατίας ενώ οι εκλογές η ειδοποιός διαφορά της Ολιγαρχίας, όπως αναγνωρίζει και ο Αριστοτέλης αλλά και οι νεότεροι φιλόσοφοι Μοντεσκιέ και Ρουσσώ.
Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η ουσιαστική ανεξαρτησία των τεσσάρων εξουσιών (κυβερνητικής, εκτελεστικής, δικαστικής, νομοθετικής). Το σημαντικό και νευραλγικό όργανο της (άμεσης) Δημοκρατίας είναι η απόδοση της δικαιοσύνης από όλους τους πολίτες και προς όλους τους πολίτες. Ουδείς εξαιρείται ούτε είναι υπεράνω υποψίας, υπεράνω του νόμου.
Απαραίτητο προς τούτο στοιχείο είναι η ανεξαρτησία και η πραγματική αμεροληψία των δικαστών, ο αποκλεισμός της δυνατότητας διαφθοράς ή εξαγοράς τους. Για να εξασφαλισθεί αυτή η απαίτηση δεν υπάρχει άλλος τρόπος από τη συλλογική συμμετοχή όλων των πολιτών στην απονομή της δικαιοσύνης, είτε μέσω της Εκκλησίας του Δήμου είτε μέσω της κληρωτής Βουλής των Πεντακοσίων είτε μέσω κληρώσεως στα πολυμελή τμήματα της Ηλιαίας.
Η άμεση εναλλαγή στην εξουσία όλων των πολιτών, και όχι των κομμάτων, αποτελεί τη βασική αρχή της δημοκρατίας, την πολιτική ελευθερία όπως την περιγράφει ο Αριστοτέλης: «χαρακτηριστικό της ελευθερίας είναι το να άρχουν όλοι δι’ εναλλαγής». Η ούτως εννοημένη και πραγματοποιημένη ελευθερία συνιστά και εξασφαλίζει την ισότητα των πολιτών. Η πολιτική ισότητα είναι απόλυτη για όλους τους πολίτες και δεν έρχεται σε αντίφαση με την ελευθερία, όπως υποστηρίζει η ιδεολογία του φιλελευθερισμού.
Η κοινωνική ζωή στο δημοκρατικό πολίτευμα ρυθμίζεται από κανόνες γενικής ισχύος, οι οποίοι συζητούνται και νομοθετούνται άμεσα από την κοινότητα, υφίσταται δηλαδή η κυριαρχία του γραπτού νόμου και όχι των ατόμων.
Δεν υπάρχουν ιεραρχίες ούτε Κράτος με την σημερινή έννοια, δηλαδή ένας μηχανισμός εξουσίας χωριστός από το σώμα της κοινωνίας και εφαρμοζόμενος επί της κοινωνίας.
Δεν υπάρχουν οι «ειδικοί» της πολιτικής, οι επιστήμονες του Πλάτωνα, δεν υπάρχει επιστήμη της πολιτικής αλλά διαμάχη των «δοξών». Όλες οι γνώμες μετρούν εξ ίσου και η πολιτική είναι υπόθεση όλων.
Εκεί που απαιτούνται ειδικές γνώσεις, πείρα και ικανότητες οι άρχοντες εκλέγονται δια χειροτονίας (στρατηγοί, ταμίαι, κ.λπ.) στην Εκκλησία του Δήμου.
Όλοι όμως ανεξαιρέτως οι άρχοντες, αιρετοί και κληρωτοί, υφίστανται διαρκή έλεγχο (δοκιμασία, εύθυνα), δίνουν λόγο και λογαριασμό για τις πράξεις τους (λόγον διδόναι) και είναι ανά πάσα στιγμή ανακλητοί, η δε θητεία τους είναι ετήσια. Δηλαδή ο έλεγχος των αρχών είναι διαρκής και ουσιαστικός, πολιτικός και ποινικός.
Οι αρχαίοι ήξεραν πολύ καλά αυτό που διατύπωσε τον 19ο αιώνα ο λόρδος Άκτον: «Η εξουσία διαφθείρει, η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα».
Αποτέλεσμα αυτής της αντίληψης είναι η δημιουργία ενός ανοικτού δημοσίου χώρου, που είναι πραγματικώς δημόσιος, δεν είναι δηλαδή ιδιοκτησία κανενός, και εντός του κυκλοφορούν και συζητούνται όλες οι σημαντικές πληροφορίες και λαμβάνονται άμεσα όλες οι κύριες αποφάσεις από τον Δήμο. Ενώ σήμερα δεν υπάρχει δημόσιος χώρος, τον λυμαίνονται, τα κόμματα, τα ιδιωτικά συμφέροντα και τα ΜΜΕ.
Το μεγάλο πολιτικό μάθημα που μας προσφέρει η άμεση Δημοκρατία είναι ότι η εξουσία δεν είναι ιδιοκτησία ουδενός προσώπου και κόμματος, δεν ανήκει σε κανέναν, αλλά ασκείται και πρέπει να ασκείται από όλους τους πολίτες (Βλ. και Γ. Ν. Οικονόμου Η άμεση Δημοκρατία και η κριτική του Αριστοτέλη, Παπαζήσης, Αθήνα, 2007).
Είναι εμφανές ότι στα σημερινά πολιτεύματα δεν συναντάται κανένα από τα χαρακτηριστικά αυτά. Γι’ αυτό τον λόγο το βιβλίο του Κ. Καστοριάδη έχει ιδιαίτερη σημασία για τους σημερινούς που ζουν σε πολιτεύματα, τα οποία αυτοχαρακτηρίζονται δημοκρατικά («Αντιπροσωπευτικές», «Κοινοβουλευτικές» ή «Αστικές Δημοκρατίες) ενώ δεν είναι παρά καθαρές Ολιγαρχίες.
Πράγματι οι ολίγοι κυβερνώντες του πλειοψηφούντος κόμματος λαμβάνουν τις αποφάσεις, διαμορφώνουν τους νόμους, κυβερνούν, προς όφελος των ολίγων ισχυρών οικονομικών συμφερόντων, ενώ οι πολλοί δεν συμμετέχουν σε καμία εξουσία, απλώς υπακούουν και εκτελούν.
Αυτή η ολιγαρχική δομή εξασφαλίζεται από την αντιπροσώπευση, η οποία, κατά τον Κ. Καστοριάδη, αποτελεί πολιτική αλλοτρίωση, δηλαδή εκχώρηση της εξουσίας στους ολίγους των κομματικών μηχανισμών. Το βιβλίο αυτό είναι απαραίτητο για την πολιτική σκέψη και δράση, ειδικά σήμερα που βιώνουμε μια βαθύτατη κρίση, όχι μόνο χρηματοπιστωτική-οικονομική αλλά και κρίση θεσμών, αξιών και σημασιών. Οι πολιτικές ολιγαρχίες και οι οικονομικές ελίτ που διαχειρίζονται τα ανθρώπινα ζητήματα, τον πλούτο και το περιβάλλον έχουν αποτύχει παταγωδώς.
Χρειάζεται συνεπώς ένας άλλος προσανατολισμός για να σωθεί η ανθρωπότητα από τα αδιέξοδα. Ο μόνος δρόμος που διαγράφεται στην καστοριαδική αντίληψη είναι η συμμετοχή των ανθρώπων στην εξουσία και στη λήψη των αποφάσεων.
Για να γίνει όμως αυτό θα πρέπει οι άνθρωποι να εξέλθουν από την αδιαφορία, την απάθεια, την ιδιώτευση, την αποχαύνωση της τηλεθέασης και της κατανάλωσης και να απαιτήσουν να ξαναγίνουν πολίτες, να ξαναγίνουν ενεργά υποκείμενα της πολιτικής και όχι παθητικά αντικείμενα των κομμάτων και των «αντιπροσώπων». Πρέπει να αγωνισθούν κατά της εξουσίας των κομμάτων και των αντιπροσώπων.
(Το παραπάνω άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» την 3 Φεβ 2009)
Σχόλια – Προβληματισμοί
Θα ήταν πράγματι ιδανική μία Aταξική Kοινωνία, που θα λειτουργεί με Άμεση Δημοκρατία !
Όμως, αφού επιτεύχθηκε η πραγμάτωσή της στην κλασσική Αθήνα, γιατί δεν διατηρήθηκε ; Είναι εφικτό να διατηρηθεί ένα τέτοιο επίτευγμα ; Μήπως υπάρχουν εγγενείς αδυναμίες, που δεν εκτιμήθηκαν σωστά και δεν αντιμετωπίστηκαν δεόντως ; Και αν ναι, ποιες είναι αυτές οι αδυναμίες και πώς μπορούν να αντιμετωπισθούν ;
Για να είναι εφικτό κάτι τέτοιο, δεν θα πρέπει όλοι οι πολίτες να έχουν την ικανότητα να ασκήσουν την εξουσία ; Και για την απόκτηση αυτής της ικανότητας δεν θα πρέπει να τύχουν της ανάλογης αγωγής και παιδείας ;
Την οργάνωση και την μεθόδευση, για την παροχή στο κοινωνικό σύνολο (και όχι μόνο στους γόνους της κρατούσας τάξης) αυτού του κύριου κοινωνικού αγαθού, της παιδείας (που προάγει την ελεύθερη κριτική σκέψη) και της αγωγής του πολίτη (που θα κληθεί να ασκήσει εξουσία), ποιος θα την κάνει ;
Μήπως σε αυτό ακριβώς το σημείο, στην παιδεία και στην αγωγή του πολίτη, ναρκοθετήθηκε σταδιακά η συνέχεια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας ;
Υπάρχει κρατούσα τάξη, που θα δεχόταν ποτέ να μοιραστεί την εξουσία με το σύνολο των μέχρι τούδε εξουσιαζομένων, προετοιμάζοντάς τους κατάλληλα με την ανάλογη παιδεία και αγωγή, και ταυτόχρονα να έλθει αυτοβούλως σε θέση εξουσιαζόμενου και ελεγχόμενου ;
Μήπως, αντίθετα, θα χρησιμοποιούσε κάθε μέσο, νομιμοφανές για την ελαχιστοποίηση των αντιδράσεων ή ακόμη και απροσχημάτιστο, προκειμένου να απομακρύνει αυτή την πιθανότητα ;
Γιατί μέχρι πρότινος παρεχόταν στους λαούς (και σωστά κατά την άποψή μου) αγωγή, παιδεία και κατάλληλη εκπαίδευση μόνο για την άμυνα και την προάσπιση των πατρίων από βίαιες επιβουλές, όπου απαιτούνται και θυσίες αίματος, αλλά όχι και για την άσκηση εξουσίας από όλους αυτούς που καλούνται να υποστούν τις συνέπειες από τις θυσίες αυτές ;
Γιατί σήμερα ακόμη και αυτό (δηλ. η διατήρηση Εθνικών Ενόπλων Δυνάμεων που να στηρίζονται στο σύνολο του λαού) τείνει να καταργηθεί, με πρόφαση την ανάγκη επαγγελματιών, λόγω της μεγάλης τεχνολογικής εξέλιξης των οπλικών συστημάτων ; Με ποιό ιδεολογικό υπόβαθρο ο επαγγελματίας θα πολεμήσει ; Με την σκέψη ότι απλά πρέπει να κάνει την δουλειά, για την οποία πληρώνεται ; Αρκεί αυτή η σκέψη για να τον οδηγήσει στη θυσία, αν χρειαστεί ;
Μήπως οι κατέχοντες την εξουσία φροντίζουν σταδιακά ν’ αντικαταστήσουν τα στρατεύματα με πανεθνική συμμετοχή από επαγγελματικούς στρατούς, επειδή ένας στρατός επαγγελματιών και μόνο δεν μπορεί παρά μόνο να υπηρετεί την εξουσία που τον στηρίζει, ενώ ένας Εθνικός Στρατός μπορεί να την διεκδικήσει, λόγω των θυσιών αίματος που θα προσφέρει αυτοβούλως μόλις κληθεί να προασπισθεί την πατρίδα του ;
Μήπως με τις μεθοδεύσεις αυτές επιδιώκεται η κατάρρευση ιδανικών και αξιών, όπως της πίστης, της πατρίδας, της οικογένειας, του κοινού καλού, του σεβασμού στον άνθρωπο, ώστε να εξουδετερωθεί κάθε καλοπροαίρετη διάθεση των πολιτών για άσκηση εξουσίας ; Μήπως παράλληλα η ουσιαστική κατάργηση της παιδείας, με την παντελή απουσία καλλιέργειας της κριτικής σκέψης, είναι το κύριο όπλο των κρατούντων για τη διατήρησή τους στην εξουσία, προκαλώντας στους πολίτες αδυναμία άσκησης εξουσίας ;
Μήπως αυτό το όπλο συνεπικουρείται, ειδικά σήμερα, από την κυριαρχία των κρατούντων επί των ΜΜΕ και από τον σχεδόν απόλυτο έλεγχο του νου που επιτυγχάνουν μέσω αυτών, περνώντας νοοτροπίες και συμπεριφορές που προκαλούν στους πολίτες αντικοινωνική εσωστρέφεια, αδιαφορία, ακόμη και αποστροφή για την ενασχόλησή τους με τα κοινά ;
Μήπως τελικά έχουμε περιέλθει σ’ έναν φαύλο κύκλο οριστικής απομάκρυνσης από την Άμεση Δημοκρατία, την έννοια της Δημοκρατίας αυτή καθ’ εαυτή, με τον εκφυλισμό της ελευθερίας της σκέψης σε πρώτο στάδιο και την συνεπακόλουθη ουσιαστική υποδούλωση του ίδιου του ανθρώπου, μέσω του εκμαυλισμού και της αυτοεγκατάλειψης στην οποία οδηγείται ;
Και πώς θα μπορούσε να σπάσει αυτός ο φαύλος κύκλος, ώστε να μπορεί να υλοποιηθεί το τελικό «πρέπει» του Κορνήλιου Καστοριάδη ;
Με ποιόν άλλο τρόπο θα μπορούσε ν’ αναστραφεί αυτή η πορεία, που νομοτελειακά μας οδηγεί όλους, άρχοντες και αρχόμενους, στην “Ύβρι”, της οποίας, ως γνωστόν, έπεται η “Νέμεσις” ;
Ευστράτιος Ουζούνογλου
Ταξίαρχος ε.α.
ΤΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΩΝ ΠΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ
ΑΠΗΧΟΥΝ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΤΙΣ ΑΠΟΨΕΙΣ
ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΑΣΤΟΥ
